Güzel bir pazar sabahı trüf avına çıktığımızda hiç şüphesiz iyi eğitimli bir dostumuzu takip etmek zorundayız. Trüf avcısı köpekler trüflerin yerlerini belirleyerek sahiplerine yardımcı olmaktadırlar. Trüf avı hiç şüphesiz köpekler için bir oyun olmasına rağmen doğanın başka bir mucizesini gözler önüne sermektedir. Trüf avcısı köpekler nasıl trüflerin yerini bulabilmektedir? Bu soruya cevap ararken trüflerin gelişimi ve diğer mantarlardan farkını anlamamız gerekmektedir.
Trüflerin yapılarını incelediğimizde yapısal olarak şapkalı mantarlardan oldukça farklı olduğunu kolaylıkla söyleyebiliriz. Trüflerin tanımlandığı daha önceki bir yazıda (bkz. Trüf Nedir?), sporlarını gleba isimli kapalı bir doku içinde oluşturan patates benzeri bir fruktifikasyona sahip ve toprak altında yetişen (hypogeous) mantarlar grubu olarak tanımlamıştık. Toprak altında yetişmelerinin bir getirisi olarak trüfler sporlarını gleba içinde oluşturmaktadır.
Trüflerden farklı olarak şapkalı mantarlar oldukça çeşitli renk ve şekil kombinasyonuna sahiptir ve sporlarını havaya aktif bir şekilde dağıtmaktadırlar (Resim 1). Yani, spor oluşturan yapılar kapalı bir doku içinde değildir ve rüzgar, yağmur veya kendi oluşturdukları yapısal sistemlerle (hilar drop ve turgor basıncı gibi) sporlarını havaya dağıtmaktadırlar. Sporlar olgunlaştıkça fruktifikasyon organının yakınlarına bahsedilen etkenlerle dağılmaktadır. Bu sistemin bir dezavantajı sporların aynı anda dağılmamasıdır ve günlük atmosferik olaylardan doğrudan etkilenmesidir (Trappe ve Claridge, 2010). Trüfler ise daha farklı bir adaptasyon oluşturmuştur. Toprak altında kapalı bir doku içinde sporlarını geliştirmeleri için geçen süre diğer mantarlara göre oldukça uzundur. Ekonomik değeri olan Tuber cinsi mantarların gelişimi yaklaşık 4 – 6 ay aralığında sürmektedir ve şapkalı mantarların gelişim sürelerine göre oldukça uzun bir süredir. Trüfler toprak ıslak olduğu sürece sporlarını geliştirmeye devam edecektir ve şapkalı mantara göre günlük atmosferik olaylardan daha az etkilenecektir (Trappe ve Claridge, 2010). Bu adaptasyon trüfler için oldukça yararlı olmasına rağmen temel bir problem ortaya çıkmaktadır. Sporların dağılımı…
Trüfler şapkalı mantarların aksine sporlarını aktif olarak dağıtamamaktadır ve daha karmaşık bir spor dağıtım mekanizması oluşturmuştur. Akıllıca kurgulanan bir spor dağıtım mekanizmasıyla ikinci bir canlı grubuna ihtiyaç vardır ve karşımıza yeni bir kavramı çıkartmaktadır. Mikofaji!!!
Mikofaji (İng. Mycophagy) en basit tanımlamayla mantarların böcekler ve hayvanlar tarafından tüketilmesidir (Elliot vd. 2022). Trüfler sporlarını dağıtmak için mikofajiyi kullanmaktadır. Bu spor dağıtım mekanizmasında trüfler küçük memeliler, domuzlar gibi canlıları cezbeden kendilerine has aroma yaymaktadırlar. Başka bir deyişle, sporları çimlenme olgunluğuna eriştiğinde trüfler kendine has aromalarını oluşturarak küçük memeliler ve domuzlar gibi canlılar için “ye beni” sinyali göndermektedir. Bu canlılar trüflerin aromasını takip etmekte, bulundukları yerden çıkartarak yemektedir. Trüfleri yerken parçalar çevreye yayılmakta ve daha da önemlisi sporlar bu canlıların sindirim kanalından geçerek trüflerin geliştiği alanlardan çok daha uzaklara dışkıları vasıtasıyla dağılmaktadır. Çevreye dağılan bu sporlar uygun koşullarda çimlenerek yeni kolonilerin oluşmasını sağlamaktadır. Trappe ve Claridge (2010)’a göre bu mekanizma şapkalı mantarların geliştirdiği mekanizmadan daha etkindir. Çünkü şapkalı mantarların havaya saçılan sporları rastgele olarak çevreye dağılmaktadır, fakat trüfleri yiyen hayvanlar daha fazla trüf çıkartabilmek için yine trüflerin geliştiği diğer uygun alanlara gitmektedir ve böylece trüfler sporlarını güdümlü füzeler gibi hedeflerine doğru gönderebilmektedir.
Bilindiği üzere mide asitleri oldukça kuvvetlidir ve hayvanlar trüfleri yediğinde mide asitleri sporları nasıl etkiliyor sorusunu akıllara getirmektedir. Bu soruya cevap verebilmek için Piattoni ve ark. (2014) ilginç bir deney yapmıştır. Bu deneyde cevaplanmak istenilen temel soru trüflerin hayvanların midelerinden geçtikten sonra sporların morfolojik olarak değişimlerinin ve mikoriza üretme yeteneklerinin nasıl değiştiğidir. Bunun için 4 aylık yaban domuzlarına (Sus scrofa) bireysel olarak 75 gr yazlık trüf (Tuber aestivum) ve patates ile beslemişler, bu beslenmeyi takip eden 48 saat boyunca tüm dışkıları toplayarak trüf sporları izole etmişlerdir. İzole edilen sporlar morfolojik olarak analiz edilmiş ve bir bölümü de mikoriza oluşturmak amacıyla ayrılmıştır. Elde edilen sonuçlar oldukça ilginçtir. Domuzların sindirim kanalından geçen sporların yüzeylerindeki ornemantasyonların (spor yüzeyindeki karakteristik yapılar) kaybolduğu görülmüştür. Ayrıca domuzların yemediği sporların askus (Ascomycetes mantarların sporlarını oluşturduğu spor keseleri – Resim 2) yapılarının parçalanmadığı, yenilen sporların ise askus yapılarından bağımsız olarak dağıldığı görülmüştür. Bu deneyin en ilginç sonucu ise mikoriza gelişim sonuçlarıdır. Sindirim kanalından geçen sporlarla aşılanan fidanların mikoriza oranı %66 civarındayken, yenilmemiş sporların kullanıldığı fidanlardaki mikoriza oranının %49 olduğu görülmüştür. Bu durum trüflerin geliştirdiği spor dağıtım mekanizmasının kusursuz şekilde çalıştığını göstermektedir.
Trüflerin bu eşsiz özellikleri onlara gastronomik değerini de sunmaktadır. Kendilerine has aroma özellikleri nedeniyle aranılan popüler mantar gruplarının başında gelmektedir. Özellikle, Tuber magnatum ve Tuber melanosporum’un kilogram fiyatı 2000 € civarına çıkabilmektedir. Bu nedenle, dünyanın en pahalı mantarları olarak dikkat çekmektedir. Sahip oldukları mucizevi özellikleri onlara yüksek bir ekonomik değer de katmaktadır.
Kaynakça
Elliot TF, Truong C, Jackson SM, Zúñiga CL, Trappe JM, Vernes K, 2022. Mammalian mycophagy: A global review of ecosystem interactions between mammals and fungi. Fungal Systematics and Evolution, 9: 99 – 159.
Piattoni F, Amicucci A, Iotti M, Ori F, Stocchi V, Zambonelli A, 2014. Viability and morphology of Tuber aestivum spores after passage through the gut of Sus scrofa. Fungal Ecology, 9: 52 – 60.
Trappe JM, Claridge AW, 2010. The hidden life of truffles. Scientific American, 78 – 84.
